HERBERHOLD (Venestraat 14 van 1916 tot 1921) koopman, fietsenbouwer en batterijfabrikant

Zo langzamerhand wordt duidelijk dat de Venestraat een zeer interessant gezelschap huisvestte. Hoewel hij hier niet lang gewoond heeft, is de passage van Caspar Herberhold in de Venestraat op nummer 14 memorabel.

Caspar Paul Herberhold (Wadersloh 27/01/1885 - Utrecht 10/02/1967) was een Duitse immigrant, getrouwd met Anna Maria Agnes zur Lage (30/01/1891 - 4/05/1973)

Na hun huwelijk immigreerde de familie in 1915 naar Nederland waar het echtpaar zich vestigde in Leeuwarden. Anna bracht één kind ter wereld (januari 1916); de jongen werd helaas dood geboren. 

In 1916 verhuizen zij naar de Venestraat 14 in Zwolle. 

Herberhold heeft tal van handeltjes en probeert menige startup. In zijn Leeuwardense periode hield hij zich vooral bezig met slachtafval.

Maar ook in Zwolle laat hij zich aanvankelijk in het telefoonboek (nr. 717) inschrijven met "Slachtorganen Export". Hij gooit evenwel dadelijk het roer om .In het volgende telefoonboek is het "koopman". 

Men kan te kust en te keur gaan bij de selectie van advertenties met 'aanbiedingen':

Dat het Caspar en Anna hier niet echt goed lukt is te lezen in dit (zakelijke) faillissements bericht uit augustus 1918.

Na het faillissement startte Herberhold in 1921 een nieuwe zaak, ditmaal een detailhandel in fietsen en bromfietsen, om zich weer eind 1921 uit te laten schrijven uit het KvK register, waarna de familie verhuisde naar Utrecht. 

In Utrecht ging het veel beter. Hij begon er een fietsenzaak en samen met zijn zwagers, de eveneens van oorsprong Duitse broers Franz en Ernst Zur Lage, werd deze zaak al gauw uitgebreid met een rijwielgrossierderij. De fabricage van elektrische batterijen was aanvankelijk een ondergeschikte nevenactiviteit, maar in 1926 werden de zaken gesplitst in de rijwielhandel engros Gebr. Zur Lage en de Batterijenfabriek Herberhold. 

Rob Zur Lage is familie van de heer en mevrouw Herberhold. Hij heeft me hun familieverhaal uitvoerig verteld. Het lofgedicht dat Clinge Doorenbos over Herberhold en zijn echtgenote heeft gemaakt heb ik te leen gekregen en gescanned. Van het het Zurla fietsplaatje had Rob een duplicaat en dat is gegaan naar een mij bekende fietshistoricus en krijgt ongetwijfeld een museale behandeling.

In het relaas van Rob trof mij bijzonder zijn beschrijving van de enorme impact de rechtzaken tegen  Herberhold ná de oorlog op beschuldiging van collaboratie gehad hebben op niet alleen de hoofdpersoon Caspar Herberhold maar zijn hele familie. 

Wie Delpher raadpleegt ziet enige tientallen berichten van vooral het |Nieuw Utrechts Dagblad (maar ook een groot aantal kranten uit het hele land) waarin het proces tegen Herberhold nauwkeurig wordt gevolgd. Hij moet voorkomen voor een Tribunaal. Ergens halverwege beklaagt de voorzitter-jurist zich  dat deze ingewikkelde zaak door hem en niet niet door het veel beter geoutilleerde Bijzonder Gerechtshof wordt behandeld. 

Vier volle dagen duurt het proces en een enorme stoet van getuigen passeert. Overduidelijk is dat het personeel en bloc achter de directeur staat en in grote getalen het proces volgt. Zij zijn ten volle overtuigd van de 'goede' vaderlandse houding die deze Duitser van geboorte heeft laten zien en die beslist geen nazi-sympathieën had.

Maar de moeilijkheid is dat Herberhold die voor grondstoffen van Duitsland afhankelijk is en een product levert waar het Duitse leger grote belangstelling voor heeft (batterijen), enorm moet laveren , geven en nemen, schipperen of hoe je het ook wil zeggen om zijn fabriek te behouden, de Duitse autoriteiten dan wel niet 'te vriend' te houden dan toch niet tegen zich in het harnas te jagen en intussen zoveel mogelijk het verzet te steunen, personeelsleden in het goede spoor te houden, te beschermen tegen tewerkstelling in Duitsland. In de eerste aanleg interpreteert de voorzitter van het Tribunaal de manoevres van Herberhold onwelwillend als kwaad-aardig gedrag. Hij maakt gebruik van het zgn. PRA, de politieke Recherche Afdeling, en de niet zeer verfijnde opsporingstechnieken van deze dienst. Die (oud-)personeesleden onder druk, door ze te intimideren en ook door ze te interneren.

De verslaggeving van bijvoorbeeld Het Vrije Volk laakt de machinaties van deze dienst openlijk. Het Nieuw Utrechts Dagblad en ook het Utrechts Nieuwsblad (dat niet via Delpher, maar zelf haar eigen archief heeft gedigitaliseerd en opengesteld) weet dat onder haar lezers de sympathisanten van Herberhold zitten, en is dan ook wel kritisch maar durft de onschuld van Herberhold ook niet expliciet te poneren. 

Enfin, het wordt gaandeweg duidelijk dat de 14 maanden dat Herberhold gevangen heeft gezeten zich niet verhoudt tot de hoe dan ook onvrijwillige en beperkte leveranties aan Duitse militaire organisaties. Verwarrend voor het Tribunaal is het gewiekste optreden van Herberhold naar de Duitse bezetters (niet altijd even goed begrepen door zijn naaste medewerkers), waarbij hij bovendien ook zó  tactisch te werk ging dat hij een effectieve omgang met deze welbeschouwd vijandige militaire opdrachtgevers/afnemers paarde aan zowel subtiel verzetswerk (financieel en met onmisbaarheidsverklaringen) als aan het op peil houden van de rentabiliteit van zijn bedrijf. 

Net als je denkt dat het intelligente pleidooi van de verdediging op z'n minst voldoende twijfel heeft gezaaid aangaande de houdbaarheid van het ten laste gelegde, en Herberhold in afwachting van de uitspraak de gevangenis mag verlaten, volgt er een zware veroordeling. 

• 

Zijn rehabilitatie volgt in Hoger Beroep. Dit is het begin

En zo waren er 29 zittingen van beide rechtsprekende organen nodig om tot bovenstaande conclusie te komen. En als wij eens wisten hoeveel rotzakken zich helemaal niet hebben moeten verantwoorden.

Slotwoord. (Jammergenoeg weet ik absoluut niet meer wat de bron is van de volgende beweringen. Wie dit leest en het weet, mail me dat alshetublieft.) In welk 'politiek spel' was Herberhold een pion?

 

 C.P. Herberhold was eigenaar-directeur van de beroemde ‘Witte Kat’-batterijenfabriek in Utrecht. Hij werd ervan beschuldigd steun te hebben verleend aan de Duitse bezetter. In februari 1947 drong minister van Economische Zaken Huysmans er bij zijn collega van Justitie Van Maarseveen op aan Herberhold vrijuit te laten gaan, onder andere omdat het leger in Nederlands-Indië zat te springen om Witte Kat-batterijen. Van Maarseveen zei echter niets te kunnen doen.

In april 1948 werd het hoofd van de Utrechtse afdeling van de Politieke Recherche Afdelingen Collaboratie, Van Gool, die zich met de zaak Herberhold bezighield, gearresteerd op verdenking van corruptie. Na een hechtenis van zeven maanden bleek Van Gool onschuldig te zijn en hij beweerde er door Van Maarseveen te zijn ingeluisd. Van Gool zou namelijk bewijs hebben gehad dat Van Maarseveen in de oorlog bij zijn vriend Herberhold thuis menig uurtje verpozend had doorgebracht met enkele Duitse officieren. De hele manoeuvre had uiteindelijk als resultaat dat de zaak tegen Herberhold werd geseponeerd.

Terug naar de batterijen. Toen (begin 20e eeuw) sprong Herberhold in de de race naar sterke, gemakkelijk te hanteren en liefst overal bruikbare (niet per se duurzame!) batterijen.Die hadden toen ook al veel toepassingen. Nu is opnieuw een wereldwijde race gaande waarin ontwerpers, ingenieurs en uitvinders uitgedaagd worden om met behulp van een steeds nieuwere, krachtigere generatie accu's en batterijen steeds snellere technologische vernieuwing te ondersteunen. Het fundamentele energievraagstuk lijkt nog lang niet opgelost. 

Leuk om te weten dat op mijn werkkamer nu Caspar Herberhold de basis heeft gelegd voor zijn latere succes.  

Hij heeft naam gemaakt met de alom bekende Witte Kat-batterijen.

Er is zelfs een virtueel museum aan dit fenomeen gewijd. Aan de schepper daarvan ben ik ruimschoots schatplichtig:  http://www.witte-kat-batterijen.nl/

Ook verwijs ik graag naar een nieuwe website https://artsandculture.google.com/story/van-fietsfabriek-tot-beroemde-batterij-nemo-science-museum/tgXhuqFlsE7GJQ?hl=nl een bescheiden ode aan dit fenomeen. 

Aanbevelenswaardig is zeker ook https://www.duic.nl/cultuur/verdwenen-fabrieken-batterijenfabriek-herberhold-aan-de-balkstraat/

Deze foto staat in een boekje dat de dichter Clinge Doorenbos samenstelde bij de 75ste verjaardag van Caspar Herberhold, tevens zijn afscheid van het bedrijf. 

En hoe progressief, Herberhold te midden van een deel van zijn personeel bij een soort sportieve teambuildingsdag. 

Hieronder is te zien dat de fabriek van Herberhold in de Utrechtse binnenstad gesloopt wordt. De fabriek gaat naar een zielloos industrieterrein.

Zou toch prachtig gepast hebben in het rijtje van de verffabriek van Klinkert (Hertenstraat, nu appartementen), de sigarenfabriek van Jansen (nu 'Mosterdfabriek'), de sigarenfabriek van Dijk (later Bodewes en Röben, nu gesloopt) en de rijwielfabriek van Uitdenbogaard in de Tuinstraat (nu appartementen).

En wat de fietsen-poot betreft, op jaarbasis werden er zo'n 1.000 Zurla-fietsen gemaakt. Rond 1970 stopte Zur Lage met het assembleren van fietsen. Omdat de locatie in de Utrechtse binnenstad voor vrachtwagens steeds onbereikbaarder werd, verhuisde Zur Lage in 1979 naar een in Nieuwegein gelegen industriegebied, vlak bij de gemeentegrens met Utrecht. In 1986 werd het bedrijf verkocht aan rijwielgrossier Smits uit Capelle a/d IJssel, die de grossierderij uiteindelijk begin 2008 opdoekte.

En dat het toch echt een leuke man geweest is die op nummer 14 in de Venestraat woonde, blijkt ook uit dit bericht uit het Utrechts Nieuwsblad

• In Clinge Doorenbos'lofdicht werden uiteraard ook de lekenrechters gelaakt die Herberhold na 14 maanden gevangenis veroordeelden tot 4 jaar. Dat werd later zoals hierboven gezien ongedaan ghemaakt, maar die 14 maanden gingen niet in de koude kleren zitten.

.